Dr. İrem Yıldız

Çalışanın işe anlamlı katkısı olacak şekilde katılımını sağlayan enerjinin tükenmesi anlamına gelen tükenmişlik sendromu  fiziksel veya zihinsel yorgunluk, kendine ve işine yabancılaşma ve profesyonel anlamda yetersizlik durumlarıyla kendini gösterir. Bu kavramı ilk olarak öneren ve ilişkili literatüre önemli katkısı olan Maslach, tükenmişliği “kişinin mesleğinin değeriyle ilişkili şüpheci olduğu ve iş görme kapasitesinin azaldığı yorgunluk hali” olarak tanımladı.

Tükenmişlik sosyal ve kültürel bağlamda ele alındığında ortaya çıkarıcı ve sürdürücü etmenler arasında  hüsrana uğramış idealizm, profesyonelleşme ve değer çatışması  ile kurumların faydacı değerleriyle kişinin değerleri arasındaki uyumsuzluk, hizmet alanların taleplerinde artış, bireyselleşme-sosyal desteğin azalması en başta gelenlerdir. Bu süreçte bilgi ve deneyim birikiminin getirdiği itibar ve saygınlıkla ilişkili olan profesyonel otoritede bir azalma meydana gelmektedir. Kişinin çevresi tarafından gördüğü saygı gibi öz saygısının da azalması ile kendini gösteren profesyonel otorite kaybı, bireyin  otonomisinin, entellektüel ve politik etki gücünün azalması ile kendini göstermektedir.

Hekimler de diğer tüm beşeri hizmetlerde çalışanlar gibi tükenmişlik sendromu ve ilişkili sonuçlarından nasiplerini fazlasıyla almaktadırlar. Sağlıkta dönüşüm politikalarının sonucunda tükenmişliğin sosyal ve kültürel etmenlerinin tümü hekimler özelinde de gündeme gelmektedir. Sağlıkta dönüşüm tüm hızıyla devam ederken hekimlerin verdiği hizmete yönelik taleplerin kaynakların çok üstünde olması, personel, ekipman, kaynak veya mekan yetersizliği, dinlenme fırsatlarının yetersizliği, kurumsal değer, misyon ve vizyonlara  şüpheyle yaklaşılması biçiminde ortaya çıkan değer çatışmaları günümüz dünyasında hekimlerin ve tüm sağlık çalışanlarının tükenmişliğini sürdüren etmenlerdir.

• Tükenmişlik sendromu araştırmalarında tükenmenin ilişkili olduğu saptanmış olan pek çok ruhsal ve fiziksel hastalık vardır ve bunların başında kaygı bozuklukları, kas iskelet sistemi hastalıkları, kardiyovasküler hastalıklar, yeni başlayan koroner arter hastalığı ve tip 2 diabetes mellitus
• Tükenmişlik sendromunun tanısını koymak ve ilişkili rahatsızlıkları tedavi etmek ise başka bir sorun alanıdır. Eğer tükenmişlik bir hastalık ise hekime başvurmayan, hastalığı ile ilgili farkındalığı olmayan kişiye nasıl tanı konabilir? İş yeri hekimi/aile hekimi nasıl bu kişileri tanıyabilir? Bilinmektedir ki,  tükenmişlik durumu  bireylerin iş performanslarını iş güvenceleri riske girecek düzeyde etkileyene dek bu sendromla ilişkili  yardım başvurusu olmamaktadır.

Kısıtlı literatürde, olası iyileşmenin 6 aşaması tanımlanmıştır:

1. Sorunu kabullenmek
2. İşle arasına belirli bir mesafe/sınır koymak
3. Sağlığı yeniden inşa etmek
4. Aşınmaya uğramış değerleri sorgulamak ve kişinin içselleştirebileceği yeni değerler oluşturmak
5. İş olanaklarını gözden geçirmek
6. Bir mola vermek ya da iş değişikliği yapmak

Hızla artan talepler karşısında ruhsal ve fiziksel kaynakları giderek azalan ve sağlık hakları giderek törpülenen sağlık çalışanları bu aşamaları gerçekleştirme ortamını bulmaktan son derece uzaktır.  Tıbbi uygulamalarla ilgili sistemik sorunların görmezden gelinmesi; bireyin iyilik halini değil, performansını arttırmaya yönelik bir dayanıklılık türü inşa etmenin desteklenmesinin, hekimleri ruhsal hastalıklara yatkın hale getiriyor olabileceği de ileri sürülmektedir. Sağlık kontrollerini en nadir yaptıran meslek grubu olan hekimler,   günümüzde performans sisteminin dayattığı koşullar nedeniyle hasta olmaya rağmen çalışmayı sürdürmeye zorunlu hissetmektedir.

Sağlık çalışanlarının tükenmişlikle ilgili risk faktörlerinin azaltılmasında bireysel ve kurumsal düzeyde stratejiler önerilse de bilinmektedir ki kurumsal düzenlemeler yapılmadan bireyin kendi sağlığını korumak üzere önerilen stratejileri uygulaması olası değildir.

Hekimlerin sağlığını korumak, tükenmişliğin gelişimini önlemek üzere aşağıda sıralanan kurumsal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi zorunludur.

• Hekimlikle ilgili değerlerin iyileştirilmesi
• Değerler ve beklentiler arasındaki uyumun sağlanması
• Kurum temelinde bireyin kaynaklarının iyileştirilmesi
• Hekimin deneyim ve bilgi birikiminden gelen gücüyle elde ettiği otonomisinin tekrar inşa edilmesi
• Tükenmişlik belirtilerinin ortaya çıktığı durumlarda hızlı tanı ve tedavi olanaklarının sağlandığı etkin bir iş yeri hekimliği sisteminin oluşturulması